Eser Bilgisi

Osmanlı Devleti’nde 16. yüzyılın ikinci yansından itibaren devletle halk arasındaki irtibatı sağlayan ayânlar vardı. Anadolu ve Rumeli’de ikamet eden bu ayânlar, devletin zayıfan otoritesi karşısında kendi otoritelerini sağlamlaştırdılar ve 18. yüzyıla gelindiğinde taşrada İdarî yönden bir hayli zayıflayan Osmanlı, ayânların gücünü ve otoritesini kabul etmek zorunda kaldı. Bu süreçte vuku bulan Kabakçı Mustafa İsyanı ile tahttan indirilen III. Selim’i yeniden Osmanlı tahtına çıkarmak maksadıyla İstanbul’a gelen Rusçuk yaranından ayan Alemdar Mustafa Paşa, sultanın katledildiğini öğrenince 28 Temmuz 1808’de II. Mahmud’u tahta geçirdi ve kendisini de sadrazam | tayin ettirdi. Ülkede düzenin tesis edilmesi için hükümetle ayanların görüşmesi gerektiğini düşünen Alemdar Mustafa Paşa, Sultan II. Mahmud ile 29 Eylül 1808’de Kâğıthane’deki Çağlayan Kasrı’nda diğer âyanları buluşturdu. Yapılan müzakereler neticesinde âyanın bir kısmıyla merkez bürokratları arasında Sened-i İttifak olarak isimlendirilen ve Osmanlı tarinde benzeri görülmeyen bir metin kaleme alındı (7 Ekim 1808), Bürokrasinin ileri gelenlerinin imzaladığı Sened-i İttifak onay için padişaha sunuldu. Senedin maddelerini ağır bulan II. Mahmud konuyu müzakere etti ve başçuhadarı Eğriburun Ömer Ağa'nın senedin onaylanıp daha sonra ortadan kaldırılması yönündeki tavsiyesine uyarak bir hatt-ı hümâyunla onu tasdik etti. Ayanlar senedin imzalanmasından sonra şehirden ayrıldılar. Onaylanmasından birkaç hafta sonra çıkan bir yeniçeri ayaklanmasında senedin mimarı Alemdar Mustafa Paşa öldüğü için (16 Kasım 1808) Sened-i İttifak sahipsiz kaldı. Böylece söz konusu metin uygulama alanına konulamadı ve daha sonra da bu belge gündeme gelmedi. 2000’li yıllara kadar Sened-i İttifak’ın tam metni ortada olmadığı için araştırmacılar Târîh-i Cevdet ve Şânîzâde Târihi’ndeki eksik metin üzerinden değerlendirme yapıyordu. Nihayet senedin ilk tam metni 1998’de Prof. Dr. Ali Akyıldız tarafından yayınlanarak literatüre kazandırıldı. Sened-i İttifak, padişahı ve saltanatını devletin bekâsı için esas saymaktaydı. Ayânları ve hanedanlarını da devletin gücünü yücelten birer aracı kabul etmekteydi. Bu açıdan düşünüldüğünde Sened-i İttifak, daha çok içerideki düzeni tesis etmeye ve taşradaki otoriter idarelerle merkez arasındaki bağlılığı güçlendirmek üzerine yapılan bir ahiddi. Bu ahidden 68 yıl sonra kabul edilen Kânûn-ı Esâsî ise Sened-i İttifakın tersine, daha çok haricî sebepler yüzünden yürürlüğe girmiştir. Kânûn-ı Esâsî nin kabulü, Sultan Abdülaziz’in hal'edilmesi, yerine önce V. Murad’ın ve ardından II. Abdülhamid’in geçmesi, Hıristiyan tebaanın yoğun olarak yaşadığı Bosna- Hersek’te isyanın çıktığı, Bulgaristan’da karışıklıkların arttığı ve bu olayları kendi hâkimiyet alanlarını genişletmek için bahane olarak kullanmak isteyen Sırbistan ve Karadağ’ın Osmanlı Devleti’ne savaş ilân ettiği bir döneme rastlar.